Er bestaan veel gedachten over hoe verslavingen ontstaan. Maar voordat ik hierop inga wil ik eerst stil staan bij de vraag:
Wat is verslaving?
Het gedrag en de middelen prikkelen een speciaal gebied in je hersenen. Dit gebied werkt als een beloningssysteem: het zorgt ervoor dat je je lekker voelt bij gedrag dat belangrijk is om te overleven. Eten is bijvoorbeeld belangrijk voor je lichaam. Het beloningssysteem geeft stofjes in je hersenen af, die ervoor zorgen dat je geniet van eten. Maar dit beloningssysteem reageert óók bij middelen en gedrag waaraan je verslaafd kunt raken.
Een verslaving ontstaat meestal niet ineens, maar na langere tijd. Dat kan soms na maanden zijn, maar het kan ook jaren duren voordat je verslaafd bent. Het ontstaan van een verslaving verloopt in drie fases.
Fase 1: positieve reactie
In deze fase merk je voor het eerst de positieve kanten van het gebruik of gedrag. Je beloningssysteem maakt stofjes vrij, waardoor je je lekker voelt. Als je vaker gebruikt, gaan je hersenen dit middel steeds belangrijker vinden. Daardoor krijg je er steeds meer zin in. In deze fase zorgt dat nog niet voor problemen.
Fase 2: verlies van controle
Je hersenen raken steeds meer gewend aan het middel, maar worden er ook minder gevoelig voor. Hierdoor moet je meer en vaker gebruiken om hetzelfde fijne gevoel te krijgen.
Je hersenen houden er ook rekening mee dat je iets gaat gebruiken. Gebruik je bijvoorbeeld een middel dat heel ontspannend werkt? Dan gaan je hersenen alvast stofjes aanmaken waarvan je actief wordt. Dat is de reden waarom verslaafde mensen zich onrustig voelen als ze niet op tijd het middel gebruiken.
Je gebruikt na een tijdje ook eigenlijk niet meer om je lekker te voelen, maar vooral om je normaal te voelen. Je hebt hier geen controle over en hebt het middel daarom steeds meer en vaker nodig.
Fase 3: negatieve reactie
Je hersenen zijn het middel nu zo belangrijk gaan vinden, dat andere dingen juist minder belangrijk worden. Denk hierbij aan school, werk, vrienden of familie. Je meldt je bijvoorbeeld steeds ziek op je werk, gebruikt op school of zegt afspraken met anderen vaker af. Ook wordt het zorgen voor jezelf minder belangrijk. Je let bijvoorbeeld minder goed op je voeding, of wordt steeds slordiger in huis.
Veranderingen in je hersenen spelen hierbij een rol. Het beloningssysteem wordt steeds sterker. Het deel van je hersenen dat helpt om na te denken en verstandige beslissingen te nemen wordt steeds zwakker. Dat verklaart waarom mensen vaak wel willen stoppen met hun verslaving, maar dat dit steeds niet lukt. Dit kan er weer voor zorgen dat mensen zich schamen, geen hulp durven vragen en nog meer verslaafd raken.
Kenmerken van een verslaving
Een verslaving kun je bij jezelf herkennen aan verschillende eigenschappen. Kenmerken die vaak voorkomen zijn:
· Je hebt steeds meer van het middel nodig om normaal te kunnen functioneren.
· Je denkt de hele dag aan het middel of het gedrag waaraan je verslaafd bent.
· Je hebt last van ontwenningsverschijnselen als je het middel niet gebruikt.
· Je schaamt je voor je gebruik en praat er liever niet over met anderen.
· Je kunt je school, studie of werk niet meer goed doen.
· Je krijgt problemen met vrienden en familie.
· Je voelt je somber en/of angstig.
Een verslaving bij een naaste herkennen kan erg moeilijk zijn. Dat komt vooral omdat zij vaak steeds meer alleen gaan gebruiken. Ze proberen het verborgen te houden voor de buitenwereld. De volgende kenmerken kunnen wijzen op een verslaving bij een naaste:
· Iemand gaat steeds meer en vaker gebruiken.
· Iemand lijkt steeds minder gevoelig voor het middel.
· Iemand zegt steeds vaker afspraken af en trekt zich meer terug.
· Iemand reageert boos of ontkennend als je naar het gebruik vraagt.
· Iemand lijkt steeds minder bezig met dingen die eerder heel belangrijk waren, zoals werk, school of hobby’s.
· Iemands stemming lijkt heel erg te wisselen. Het ene moment bijvoorbeeld stil en somber, het andere moment heel energiek en spraakzaam.
209.800
mensen waren in 2019 bij de huisarts bekend met een verslaving aan stoffen (alcoholmisbruik, geneesmiddelmisbruik of drugsmisbruik).
65%
van de mensen is man; alcohol-, geneesmiddel-, of drugsmisbruik komt bijna 2x zo vaak voor bij mannen.
Diagnose van een verslaving
Als jij of een van je naasten het vermoeden hebt dat je verslaafd bent, ga je vaak eerst naar de huisarts. Je kunt ook direct contact opnemen met een verslavingsinstelling.
Om te bepalen of je verslaafd bent, kijkt een arts of psycholoog naar een lijst met kenmerken uit de DSM-5. De DSM-5 is een handboek voor de diagnose van mentale aandoeningen. In die lijst staan 11 voorwaarden. Je bent verslaafd als 2 of meer voorwaarden op jou van toepassing zijn. De 11 voorwaarden zijn:
- Je gebruikt vaker en meer dan je wilt.
- Je hebt vaker geprobeerd om te stoppen of te minderen en dit is niet gelukt.
- Het gebruik of gedrag en herstel hiervan kost veel tijd.
- Je hebt een sterk verlangen naar het gebruik of gedrag.
- Door je verslaving schiet je tekort op je werk, tijdens je studie of thuis.
- Je krijgt problemen in je relatie, maar gaat toch door met het gedrag of gebruik.
- Je geeft hobby’s, werk of sociale activiteiten op.
- Je gebruikt de hele tijd, ook als dat anderen in gevaar brengt.
- Je gebruikt de hele tijd, ook als je weet dat dit voor lichamelijke en mentale problemen zorgt en deze erger worden.
- Je hebt steeds meer nodig om hetzelfde effect te bereiken.
- Je krijgt ontwenningsverschijnselen die pas weggaan als je weer gebruikt.
De volgende vraag is nu: wat zijn de oorzaken van een verslaving?
Een verslaving ontstaat niet zomaar. Vaak zijn er verschillende oorzaken, die er samen voor zorgen dat een verslaving ontstaat. Er zijn verschillende oorzaken. Er is niet één oorzaak voor het ontstaan of het blijven bestaan van een verslaving. Biologische, psychische en sociale factoren spelen daarbij een eigen, wisselende rol.
Biologische factoren
Niet iedereen raakt verslaafd. Men moet lang genoeg het middel genomen hebben voordat de ‘verslavingsknop’ in de hersenen om gaat. Hoeveel tijd daarvoor nodig is, hangt af van het middel en van de gebruiker.
Hersenen veranderen op een gegeven moment door drank of drugs. Een onderdeel van de hersenen is het beloningscentrum: dat beloont gedrag dat het voortbestaan van soort of individu aanmoedigt. Genotmiddelen beïnvloeden dat beloningscentrum op een prettige manier. Zo wordt het beloningscentrum in de hersenen bijvoorbeeld geprikkeld bij een seksueel orgasme of lekker eten. Drugs of drank werken sterker in op het beloningscentrum dan natuurlijke prikkels, zeker als iemand verslaafd is geraakt. Dan hebben de hersenen het verslavende middel nodig om normaal te kunnen functioneren; men kan niet meer zonder.
Door een verslaving kunnen hersenen zó sterk veranderen dat ze, zelfs als iemand probeert te stoppen, toch weer een terugval veroorzaken. Wanneer een verslaafde stopt met drank of drugs krijgt hij ontwenningsverschijnselen. Zo’n afkickperiode duurt enkele dagen tot een paar weken. Daarna lijkt het alsof hersenen en lichaam weer met elkaar in balans komen. Toch kan een ex-gebruiker (soms totaal onverwacht) weer terugvallen in de verslaving en opnieuw gaan gebruiken. Hij krijgt last van een sterk verlangen naar het middel en soms zelfs weer afkickverschijnselen. En dat terwijl hij maanden niet heeft gebruikt! Dit komt dus doordat de hersenen zo sterk veranderd zijn door de eerdere verslaving.
Psychische factoren
Psychische problemen maken iemand kwetsbaarder voor een verslaving. Zo kunnen mensen die last hebben van angsten of een depressie, zich net even lekkerder voelen als ze een glas alcohol drinken of wat drugs gebruiken. Helaas kunnen mensen daar niet alleen verslaafd van worden, het kan ook de psychische problemen erger maken.
Stress, verveling en zaken die aan drinken of gebruiken doen denken, kunnen een terugval uitlokken. Dat kan ook gebeuren als iemand al een lange tijd niet meer heeft gebruikt of gedronken.
Sociale factoren
De situatie of omgeving zoals het gezin of de werkplek kan het gebruik van middelen sterk beïnvloeden.
Kinderen die verslaafde ouders hebben, lopen zelf ook meer gevaar om te veel middelen te gaan gebruiken.
Jongeren willen graag bij populaire leeftijdgenoten horen. Ze doen dan sneller anderen na, en kunnen daardoor ook te veel middelen gaan gebruiken.
Hersenen
Bij een verslaving spelen de hersenen een grote rol. Als je sigaretten rookt, alcohol drinkt, een game uitspeelt of een geweldige aankoop doet, maken je hersenen het geluksstofje dopamine aan. Dit stofje bevindt zich in het hersengebied verlangen en geeft een enorme opkikker: je voelt je heel goed. De dopamine neemt na een tijdje vanzelf weer af tot de oorspronkelijke hoeveelheid. Hiermee verdwijnt ook het fijne gevoel. Dat vinden sommige mensen lastig. Zij verlangen terug naar het fijne gevoel. En om dat gevoel keer op keer te bereiken, grijpen ze steeds vaker naar de fles, spelen ze uren een game of steken met grote regelmaat een sigaret op. Een verslaving is geboren.
Wat zijn de kenmerken van een verslaving?
Elke verslaving heeft zijn eigen kenmerken. Een alcoholverslaving herkent u bijvoorbeeld aan de alcohollucht, terwijl bij een gameverslaving uren achter elkaar op de (spel)computer spelen een belangrijke aanwijzing is. Toch zijn er ook enkele algemene kenmerken, die bij elke verslaving terugkomen, zoals:
- Veel liegen om het verslavingsgedrag te verbergen;
- Slechtere prestaties op school of werk;
- Minder goed voor zichzelf zorgen. Dus: minder (gezond) eten, weinig douchen, vaak dezelfde kleding aan;Vrienden en familie minder spreken en zien;
- Ontkennen en boos worden als iemand iets zegt over het gamegedrag, alcohol- of drugsgebruik;
- Geen initiatief nemen;
- Minder geconcentreerd, suf en afwezig.
